ผญาคำสอน

                                                   ผญาคำสอน

• คันได้กินลาบซิ้นอย่าลืมแจ่วแพวผัก ได้กินพาเงินพาคำอย่าลืมกระเบียนฮ้าง
• คันเจ้าได้อยู่ยอดฟ้าผาสาทประดับมุข อย่าได้ลืมเฮียมทุกข์ผู้ขี่ควายคอนกล้า
• คันเจ้าได้ขี่ซ้างกั้งฮ่มเป็นพระยา อย่าได้ลืมคนทุกข์ผู้ขี่ควายคอนกล้า
• คันเจ้าได้ขี่ซ้างกั้งฮ่มสัปทน อย่าได้ลืมคนจนผู้แห่นำตีนซ้าง
  ถ้าได้ดิบได้ดีหรือได้เป็นใหญ่แล้วก็อย่าได้ลืมผู้คนรอบข้าง
  ลาบซิ้น = ลาบเนื้อ,   แจ่ว = น้ำพริกปลาร้า,   แพวผัก = ผักข้างรั้ว,   พาเงินพาคำ = ภาชนะเงิน,ทองคำ
  กระเบียนฮ้าง = กระด้งผุๆ,   กั้งฮ่ม = กางร่ม,   สัปทน = ร่มผ้าสีแดง เป็นเครื่องยศของขุนนาง
   
• เกลี้ยงแต่นอกทางในเป็นหมากเดื่อ หวานนอกเนื้อในส้มดั่งหมากนาว
• เกลี้ยงปากทางไหทางในเป็นปลาแดก เกลี้ยงปากบั้งขังข้อปากกะทอ
• เกลี้ยงฮอดใบ ใสฮอดลูก เกลี้ยงฮอดเข้าปลูก เกลี้ยงฮอดเข้าปัดลาน
   
• กาบ่มักท่าน้ำสมุทรหลวงกะบ่ว่า กาบ่มักท่าน้ำกะตามถ้อนช่างกา
• กินแกงแข้คางกะแจปากบ่ลั่น กินกะท้างคางกระด้างปากบ่เป็นชั้นบ้อ
   

• เก้าสิฆ่าสิบสิฆ่าให้เอาแก่นคะยูงตี อย่าได้เอาบาลีต่อยตีตางฆ้อน
  จะฆ่าให้ตายก็ฟาดด้วยไม้เนื้อแข็ง อย่าตีด้วยความรู้เลย
   
• เก้าสิฆ่าสิบสิฆ่าให้เอาแก่นคะยูงตี มาซ่างเอาหัวใจตีเน่านูมในเนื้อ
  ตายกะบ่ตายแท้พอทรงวิบาก อยากกะกินบ่ได้คาแค้นคั่งทวง
  ขอให้หาหมอส้องทำขวัญให้แน่ จั่งสิหายพยาธิฮ้ายคายส้องบ่ให้เสีย
  จะฆ่าให้ตายก็ฟาดด้วยไม้เนื้อแข็ง อย่าตีด้วยความรักความสงสารเลย
   
• ใจประสงค์สร้าง กลางดงกะว่าท่ง ใจขี้คร้าน กลางบ้านกะว่าดง
  ถ้าใจสู้ (ขยัน) อยู่กลางป่าดงก็เหมือนกลางทุ่ง ถ้าเกียจคร้านแม้อยู่กลางหมู่บ้านก็เหมือนในกลางป่า
  ท่ง = ทุ่ง, ทุ่งนา
   
• ใจบ่โสดาด้วยเว้าแม่นกะเป็นผิด ใจบ่โสดาดอมเว้าดีกะเป็นฮ้าย
  แม้นไม่สบอารมณแล้วจะพูดอย่างไรก็ไม่มีทางถูกใจได้
  โสดา = ยินดี, พอใจ,   เว้าแม่น = พูดถูกต้อง (ด้วยเหตุและผล),  เว้าดี = พูดด้วยดีๆ,   ฮ้าย = ร้าย
   
• ตีเจ็บแล้วแสนสิออยกะปานด่า แม่นว่าเว้าจ้อยจ้อยกะปานไม้แดกตา
  เมื่อถูกตีเจ็บแล้วจะปลอบประโลมปานใดก็ไม่หายเจ็บ
  ออย = ปลอบ,   เว้าจ้อยจ้อย = พูดฉอเลาะด้วยคำหวาน,   แดกตา = ทิ่มตา
   
• อย่าสุไลเสียถิ้ม พงษ์พันธุ์พี่น้องเก่า อย่าสุละเผ่าเซื้อ ไปย่องผู้อื่นดี
  อย่าได้ลืมญาติพี่น้องของตัวเอง ไปยกย่องว่าผู้อื่นดีกว่า
  สุไลเลียถิ้ม = ลืมเลือนไม่นึกถึง,   สุละ = ทอดทิ้ง,   ย่อง = ยกย่อง
   
• เชื้อชาติแฮ้ง เหม็นสาบกันเอง ปูสอนปูให้ย่างตรง ห่อนฤสิทำได้
  ตัวอย่างที่เลวหรือจะทำให้ผู้อื่นทำดีได้
  แฮ้ง = แร้ง,   ย่าง = เดิน
   
• หญิงฮูปฮ้าย ครองวัตรพางาม ชายฮูบทราม วิชาพาฮุ่ง
  หญิงแม้รูปชั่ว แต่จริยาวัตรทำให้งดงามได้ ชายแม้รูปทราม วิชาติดตัวก็ส่งให้เจริญรุ่งเรืองได้
  ฮูปฮ้าย = รูปไม่งาม,   ครองวัตร = จริยาวัตร, การกระทำ,   ฮูปทราม = รูปชั่วตัวดำ,   ฮุ่ง = เจริญรุ่งเรือง
   
• ความตายนี้แขวนคอทุกบาดย่าง ไผก็แขวนอ้อนต้อน เสมอด้ามดังเดียว
  ความตาย ติดตามเหมือนเงาตามตัว ไม่มีผู้ใดหลุดพ้น
  บาดย่าง = ทุกย่างก้าว,   ไผ = ใคร,   อ้อนต้อน = คอน, แขวน (สิ่งของขนาดเล็ก)
   
• ไปหาพระให้เอาของไปถวาย ไปหานายให้เอาของไปต้อน
  ต้อน = ต้อนรับ
   
• เดินทางบ่อสุดเส้น อย่าถอยหลังให้เขาเหยียบ ตายขอให้ตายหน้าพุ้นเขาสิเอิ้นว่าหาญ
  นักสู้ต้องสู้ไม่ถอยให้ตายอย่างวีรบุรุษ
  บ่อสุดเส้น = ไม่ถึงที่หมายปลายทาง,   สิเอิ้น = เรียก,   หาญ = กล้าหาญ
   
• คนผู้มีความฮู้ ซูซีเฮ็ดบ่แหม่น ความฮู้มีท่อแผ่นฟ้า เป็นบ้าท่อแผ่นดิน
  มีความรู้ท่วมหัวแต่เอาตัวไม่รอด
  ความฮู้ = ความรู้,   ซูซีเฮ็ดบ่แหม่น = ทำไม่ถูกต้อง,   ท่อ = เท่า
   
• ให้เจ้าคอยเพียรสร้าง เสมอแตนแปงซ่อ ให้สร้างก่อสืบไว้ เสมอเผิ้งสืบฮัง
  ให้ขยันสร้างตัวเหมือนผึ้งสร้างรัง
  แตน = แมลงคล้ายผึ้ง,   แปงซ่อ = สร้างรัง (ช่อ),   เผิ้ง = ผึ้ง,   สืบฮัง = สร้างรัง
   
• การงานนี้ อุปสรรคแสนหมู่ เกิดเป็นคนต้องสู้ อย่าถอยร่นหลีกหนี
  เกิดเป็นคนต้องหนักเอาเบาสู้
   
• บุญ บุญนี้บ่แหม่นของแบ่งได้ ปันแจกกันแหล่ว บ่อห่อนแยกออกได้ คือไม้ผ่ากลาง
  คือจั่งเฮากินข้าว เฮากินเฮาอิ่ม บ่แหม่นไปอิ่มท้อง เขาพุ้นผู้บ่กิน
  บุญ ผู้ใดสร้างผู้นั้นได้รับ ไม่สามารถแบ่งปันได้เหมือนสิ่งของ เหมือนข้าวผู้ใดกินผู้นันอิ่ม
  บ่แหม่น = ไม่ใช่,   บ่ห่อน = ไม่สามารถ,   พุ้น = โน้น
   
• ไผผู้เฮียนฮ่ำฮู้ วิชาปราชญ์ทางใด ก็ให้มีใจจด เผิ่งวิชาที่ตนฮู้
  เรียนรู้ให้เชี่ยวชาญเป็นวิชาเลี้ยงตัว
  ไผ = ผู้ใด,   เฮียนฮ่ำฮู้ = เรียนรู้,   เผิ่ง = พึ่ง,   ฮู้ = รู้
   
• ขอให้อดสาสู้ เพียรไปให้ถืกป่อง คุณอาจารย์ยกใส่เกล้า คนิงไว้อย่าสิลืม
  อดทนสู้ในสิ่งที่ถูกต้อง ยกย่องคุณอาจารย์
  อดสาสู้ = อดทนสู้,   ถืกป่อง = ถูกทาง,   คนิง = คนึง
   
• ให้เจ้าเอาความฮู้ หากินในทางชอบ ความฮู้มีอยู่แล้ว กินได้ชั่วชีวัง
  มีความรู้อยู่กับตัวหากินอย่างสุจริตได้ชั่วชีวิต
  ความฮู้ = ความรู้,  ชั่วชีวัง = ชั่วชีวิต
   
• คันว่าได้ดีแล้ว อย่าลืมคุณพ่อแม่ เผิ่นหากเลี้ยงแต่น้อย ถนอมให้ใหญ่สูง
  ได้ดีแล้วอย่าลืมบุพการี
  คันว่า = ถ้า,   เผิ่น = ท่าน
   
• ตกกะเทินว่าได้เฮียนแล้ว สิเฮียนเหมิดสู่ซ่อง เฮียนให้เผิ่นได้ย่อง เหมิดถ้วนคู่สู่แนว
  มีโอกาสได้เรียนแล้วต้องเรียนให้รู้จริงทุกอย่าง
  ตกกะเทิน = ถลำตัว,   เฮียน = เรียน,   เหมิดสู่ซ่อง = หมดทุกด้าน,   ย่อง = ยกย่อง,   เหมิดถ้วนคู่สู่แนว = หมดทุกด้าน
   
• ตกกะเทินว่าได้สู้ บ่ถอยหลังให้เขาว่า นับแต่มื้อสิก้าวไปหน้า บ่ถอย
  เมื่อได้สู้แล้วไม่มีถอยให้ใครดูถูกได้
   
• ฝนตกยังฮู้เอื้อน นอนกลางคืนยังฮู้ตื่น ความทุกข์ยังฮู้เตื้อง มีขึ้นเมื่อลุน
  ฝนตกยังซาได้ นอนหลับยังรู้ตื่น ความทุกข์ก็มีโอกาสกลายเป็นสุขในวันข้างหน้า (ถ้าพยายาม)
  เอื้อน = หยุด (ฝนซา),   เตื้อง = กระเตื้อง,   ลุน = วันข้างหน้า
   
• คำสอนพ่อแม่นี้หนักเกิ่งธรณี ผู้ใดยำเยงนบหากสิดีเมือหน้า
  ผู้ใดเคารพคำสั่งสอนพ่อแม่จะเจริญก้าวหน้า
  เกิ่ง = ก้ำกึ่ง,   ยำเยง = ยำเกรง,   สิดี = เจริญ,   เมือหน้า = ภายหน้า
   
• ยามยังน้อยให้หมั่นฮู้เฮียนคุณ บุญเฮามีสิยศสูงเพียงฟ้า
   
• ได้ขึ้นเฮือแล้ว อย่าลืมแพป้องไม้ไผ่ ได้เป็นใหญ่แล้ว อย่าลืมข้าผู้พลอย
   
• ชาติที่เงินคำแก้ว มันบ่แหม่นของไผ ผู้ใดมีใจเพียร หากสิหลงหลอนพ้อ
   
• ไผผู้มัวเมาคร้าน การงานตั้งต่อ บ่มีวันสิพบพ้อ เงินล้านค่าแพง
   
• ชื่อว่าโลกีย์กว้างเมืองคนมันบ่เที่ยง มันหากเงี่ยงซ่อยง่อยคือค่อยตลิ่งของ
  ลางเทื่อแนวเด็กน้อยสอนคนหัวด่อน ลางเทื่อลุกไพร่บ้านสอนท้าวพ่อพญา ก็มี
  โลกนี้ไม่เที่ยงหนอ วันนี้ลูกหลานอาจสอนพ่อแม่ พ่อเมืองยังต้องเชื่อชาวบ้าน
   
• ชื่อว่าแนวเด็กน้อย ตากอความคึดหม่อ ได้กอขอข้อหล่อ ความเว้าผัดอยู่ดาว
• เด็กน้อยมีความฮู้สองสามความมันก็อ่ง ผู้ใหญ่ฮู้ตั้งล้านก็อำไว้บ่ค่อยไข
  ความรู้มีเพียงน้อยนิด อย่าหยิ่งผยองอวดรู้
   
• ชื่อว่าแนวความเว้าของคนมันเกินง่าย   ได้เทิงหงายและคว่ำความเว้าบ่อยู่ความ
  เขาฮักเขาก็ย่อง เขาซังเขาก็ว่า   คือดั่งบักเค้าเม้า หมาเฒ่าเห่าแต่เขา
  คันเฮาทำดีแล้ว เขาซังก็ตามซ่าง   คันเฮาเฮ็ดแม่นแล้ว หยันหย่อก็ซ่างเขา
  เขาสิพากันท้วง ทั้งเมืองก็บ่เงี่ยง   เขาสิติทั้งค่าย ขายหน้าก็บ่อาย
   
• ขุดดินดั้นประสงค์หาแต่บ่อนกิ่ว แนวสิ่วไม้ประสงค์ไง้แต่บ่อนบาง

ผญาปริศนา

กุญชรช้างพลายสารเกิดอยู่ป่า ยังมาอยู่บ้านเมืองกว้างกล่อมขุน กุญชรช้างอัศดรคุณมาก ก็หากหายากแท้ทั้งค่ายบ่มี ส่วนว่ายุงยองฮิ้นฝูงไฮเฮือดไต่ บ่ห่อนขี้ไฮ้หาได้คู่เฮือน กุญชรโรช้างแนวสูงศักดิ์ใหญ่ ตายย้อนมดแดงน้อย ๆ แนวนั้นก็หากมี คันได้ขี่ช้างแล้วอย่าดังเปิดดังเหิน อย่าได้เสิ่น ๆ หัวแหย่งสิพานพาฮ้าย คันได้ขี่ช้างให้หาแหย่งยองหลัง คันบ่ยองแหย่งลงสิบ่สมทรงช้าง มันสิเสียศรีเศร้าเสียทรงช้างใหญ่ ให้ขัดสีอยู่สู่มื้องามแท้เลิศคุณ คันบ่ออกจากบ้านบ่เห็นด่านแดนไกล คันบ่ไปหาเฮียนก็บ่มีความฮู้ คันคากน้อยยังได้ฮบพญาแถน ยังได้ครองนครขวางนั่งเมืองเป็นเจ้า กากับนกเค้าบ่เข้าฮ่อมแกวกัน หนูกับแมวบ่อยู่นำกันได้ คือดังหมีกับไม้พันทนังค้อป่า จอนฟอนกับเห่าห้อมบ่มีมื้อถืกกัน คันสิเอาะอ่อมจ้ำอย่าได้ใส่น้ำหลาย มันสิใสเจงเลงบ่เป็นตาจ้ำ คันหากมีสองแล้วบ่กลัวไผอย่าฟ้าวหว่า บาดห่าเป็นฮ้างหม้ายสิมาโอ้ใส่เขา คันได้นั่งบ้านเป็นเอกสูงศักดิ์ อย่าได้โวๆ เสียงลื่นคนทั้งค่าย ชื่อว่าเป็นนายนี้ให้หวังดีดอมบ่าว คันหากบ่าวบ่พร้อมสิเสียหน้าบาดเดิน

สอนหญิง

เป็นหญิงให้ใจอ่อนน้อม คำเว้าอ่อนหวาน เทียมดั่งพธูเผิ้ง หวานเลิงบ่ฮู้หล้า เป็นหญิงอย่าได้ปากกล่าวต้าน คำกล้ากว่าชาย ให้ค่อยเอาใจตั้ง คำโบราณสอนสั่ง ให้มีใจอ่อนน้อม ประสงค์ตั้งต่อผัว นั้นเนอ ให้คึดกลัวความฮ้าย ใดดีให้คึดฮ่ำ แม่นว่ามีโฉมฮ้าย ฉันใดอย่าประมาท เป็นแต่ชาติก่อนพุ้น บุญสร้างแต่หลัง                อันว่าอิตถีเชื้อ ฝูงหญิงงามยิ่ง เห็นว่าได้มิ่งต้น อย่าโงแง้นว่าโต นั้นเนอ อย่าได้เอโกอ้าง บ่เอาไผเป็นที่เผิ่ง แพงเอย ชาติที่นอนป่าฮ้าย แปลงห้างให้ใหญ่ดี เห็นว่ามีทางซ้อน อย่าหวังคอยสิวางง่าย หลายเนอ บาดน้ำเขินขาดแล้ง ตมสิแห้งไหง่ผง ชาติที่แนวนามบ้ง แปนโตกาสิตอด เอาแหล่ว ให้เจ้าเป็นดั่งม้อน ใยหุ้มห่อตัว         ชาติที่เป็นหญิงให้ มีชายเพทียมพ่าง หญิงบ่มีคู่ซ้อนเสียเชื้อชาติหญิง ยิ่งแหล่ว คันสิเอาผัว ให้ถามนามนักปราชญ์ ชาติที่ยาวลื่นด้าน งามแย้มก็อย่าเอาเจ้าเฮย ชายใดเนาในห้อง เฮือนตนเป็นวาด สัพพะการเวียกเว้า กระทำสร้างสู่วัน ชายนั้นหญิงใดได้สบายใจหมดทุกสิ่ง จริงแหล่ว พากันลุลาภได้ ของเข้ามั่งมูน ยูถ่างทำบุญสร้าง ทานไปบ่ได้ขาด ให้มีใจอ่อนน้อมประสงค์ตั้งต่อทาน นั้นเนอ

ผญาภาษิตสะกิดใจ

• ความลับบ่มีให้เถิงสาม ความงามบ่ให้เถิงสี่ ความมิดความมี่บ่ให้เถิงห้าเถิงหก
• ความดีฝังไว้เก้าศอก ความชั่วชักออกมาเก้าวา
• ใจหนักได้กินข้าว ใจเบาได้กินกลอยหัวใหญ่
• เจ้านายดีบ่เห็นแก่เงินแสนไถ่ แต่เห็นแก่ไพร่แสนเมือง
• เอาลูกใภ้มาเลี้ยงย่า ปานเอาห่ามาใส่เฮือน
  เอาย่ามาอยู่นำลูกใภ้ ปานเอาไข้มาใส่เฮือน
  เอาลูกเขยมาเลี้ยงพ่อเฒ่า ปานได้ข้าวเต็มเล้าเต็มเยีย
• หนูกินม้อน จั่งเห็นคุณแมว ลูกแขวนแอว จั่งเห็นคุณพ่อแม่
• กินแม่นปาก อยากแม่นท้อง เทียวขี้แม่นขา
• แจงแวงน้ำ ทาวหาบ่เห็นต่อน ซดแต่น้ำ คาแข้วแสม่งตาย
• ไฟไหม้ป่าจั่งเห็นหน้าหนู น้ำท่วมฮูจั่งเห็นจิหล่อ
• บ่มีความฮู้อย่าเว้าการเมือง บ่นุ่งผ้าเหลืองอย่าเว้าการวัด
• เป็นนายให้ฮักไพร่ เป็นใหญ่ให้ฮักลูกบ้าน ขี้คร้านให้ค่อยเพียรจา
• อย่าได้ไลลืมถิ้มผักกะเดาทวนเก่า บาดได้กินลาบก้อย ยังสิโอ้อ่าวหา
• เข่า (ข้าว) เต็มเล้านั่งเว้ากะคือ เงินเต็มถังเว้าหยังกะได้
• ทุกข์บ่มีเสื้อผ้า ฝาเฮือนเพกะพออยู่ ทุกข์บ่มีข้าวอยู่ท้อง นอนลี้อยู่บ่เป็น
• ทังหลายเพิ่นแพงซิ้นปูปลายามอึดอยาก ความปากความเว้าบ่ได้ซื้อแพงไว้เฮ็ดอิหยัง
  คนทั้งหลายเขาหวงแต่เนื้อปูปลายามอดอยาก แต่คำพูดนั้นไม่ได้ซื้อจะหวงไว้ทำไม (เอ้า!.. ส่งเสียงหน่อย)

§  มีแล้วอย่าหยิ่ง

เห็นว่ามีสุขแล้วผักตำนิลบ่อยากเบิ่ง เห็นว่ามีสุขแล้วบ่เหลียวแลพวกเพื่อน ในโลกนี้บ่ห่อนอยู่เดียวเป็น คันว่ามีผืนผ้าบ่หาแพรพาดบ่า

คันได้กินต่อนซิ้นปลากั้งบ่อยากเหลียว คันบ่สุขอยู่เรื่อยสิเหลียวหน้าเบิ่งไผ อยู่แต่คนเดียวดายบ่ห่อนเป็นเมืองบ้าน สินุ่งแต่ผ้าไปได้จั่งใด๋

§    ผู้เฒ่า สารพัดผู้เฒ่าที่อาจจะตรงกับคนใกล้ตัวของคุณบ้าง

คันแม่นผู้เฒ่าบ่เข้าวัดฟังธรรม เขาสินินทาท้วงติเตียนทั้งโลก เขาสิว่าเฒ่าแก่แดดบ่เหลียวเบิ่งทางตม เขาสิว่าเฒ่าแข้วว้ำบ่เหลียวเบิ่งทางธรรม

เขาสิกำดินพึกใส่โฮยนำหน้า เขาสิสับโขกเว้าคนเฒ่าบ่ดี เขาสิว่าเฒ่าแก่ลมบ่เหลียวเบิ่งทางหน้า เขาสิบ่ยำแยงนบท่อใยยองน้อย

§ 

เถ้าแก่แล้วหลงโลบเมียสาว เถ้าซู้หลู้นอนส้วมนำเมีย เถ้ามักป้อยเอิ้นห่าเอิ้นหูง เถ้าฮ้างบ้านหาห่างหามี เถ้าว้ำเว้าตึกช้อนตึกแห เถ้าคนใบ้ฮักเพิ่นชังโต เถ้าอุดอู้หาสร้างแต่เวร เถ้าย่านลื่นการไฮ่การสวน เถ้าเก่งกล้าศีลห้าบ่มี เถ้าใจบ้าฮักแต่ลูกหลาน เถ้าเค้าเม้านั่งเฝ้าแต่เฮือน เถ้าเห็นใกล้ภายหน้าบ่เหลียว

เถ้าหัวขาวมักเฝือนหาชู้ เถ้าซำเซียนำสาวส่ำน้อย เถ้าหัวสูงศีลทานบ่สร้าง เถ้าอัปรีย์ฆ่าสัตว์กินเหล้า เถ้าตาแฉะวางหลานบ่ได้ เถ้าโมโหความตายบ่ฮู้ เถ้าทำเข็ญสอนแต่ผู้อื่น เถ้าชักชวนลูกหลานไปค้า เถ้าบ่ดีวันศีลเข้าป่า เถ้าใจมารบุญโตบ่เว้า เถ้าบิดเบือนฟังธรรมบ่ได้ เถ้าคันเคียวสามซาวว่าหนุ่ม

§  จาก : กาพย์ปู่       

แนวคนเถ้าใจเบาเคียดง่าย ลางเถ้าพุมพุมป้อยกลางคืนแต่ก่อนไก่ ลางเถ้าพาโลล้นโลภาโลบล่าย ลางเถ้าเป็นคนหัวขาวจ่อนพ่อน ลางเถ้าเฮฮนดิ้นคือกะบวนสาวบ่าว ลางเถ้าตีงโตได้ไปมาดิ้นด่าวด่าว ลางเถ้าหัวขาวแล้วเอวกะแงนดากกะแอ่น ลางเถ้าโสดาดิ้นหลงหลายเป็นตาหน่าย ลางเถ้าเป็นคนเถ้าเอาแต่หลานไล่แต่ไก่ ลางเถ้าหลงลืมเถ้ามัวเมาว่ายังหนุ่ม ลางเถ้าโมโหฮ้ายเหลือหลายตั้งแต่จ่ม ลางเถ้าวาจาต้านคำใดตั้งแต่ด่า ลางเถ้าเป็นคนเถ้ากินกลอยป้อยเก่ง ลางเถ้าเป็นคนช้าทำการบ่ทันเพิ่น ลางเถ้าเป็นคนเถ้าศีลธรรมบ่ได้ฮ่ำ ลางคนเป็นคนเถ้าหัวขาวจนปากฟ่าว

ใจดีท่อหมากฝ้ายใจฮ้ายท่อหมากตูม เอาแต่ความขี้ฮ้ายมาให้ลูกหลาน กินหลายกะด่าป้อยกินน้อยกะใส่เวร ยังเล่าเลาะห่อนเหล้นเชิงชู้สวากเสน่ห์ กระดูกชิเข้าหม้อบ่ทันฮู้เมื่อคีง ตาขุ่นปานน้ำเข้ากุมเว้าดั่งบ่าวสาว ยังเล่าแหะแห่นแหล้นหลงเต้นบ่เบิ่งโต ลูกหลานห้าฮ่มไม้ใจเจ้าเถ้าบ่เป็น วัดวาบ่เข้าใกล้หันหน้าเข้าแต่ดง แยงแว่นหัวยุ้มยุ้มกุมเอ้ตั้งแต่โต บ่ทันคึดถี่ถ้วนกุมต้มตั้งแต่หลาน หน้าบ่ทันได้ล้างกุมป้อยตั้งแต่หลาน กินบอนปากแฮ่งฮ้อนดีฮ้ายบ่ฮ่ำเพิง บาดว่ายามเข้าส้วมแนวนั้นผัดลื่นเขา คลำแต่ใต้ท้องน้อยศีลห้าบ่คนิง ศีลธรรมบ่ได้เว้าเทียวเข้าตั้งแต่สวน

§  จาก : กาพย์ปู่       

§    บาป - บุญ

บุญบาปนี้เป็นคู่คือเงา คันเฮาพาเล่นพามันเต้นแล่น เฮานั่งยองย่อเงาก็นั่งลงนำ คันเฮาโตนลงห้วยภูเขาหลายหลั่น เงาก็ตามเลี้ยวเก๊าะเกี่ยวพันธนัง อันนี้สันใดแท้ทั้งสองบุญบาป

เงานั้นไปตามเฮาสู่วันบ่มีเว้น พามันแอะแอ่นฟ้อนเงานั้นแอ่นนำ ยามเฮาเอาหลังนอนก็อ่อนลงนอนด้วย ขึ้นต้นไม้ผาล้านด่านเขา บ่ได้มียามเหินห่างไกลกันได้ มันก็ติดต่อก้นนำส้นผู้ทำ นั้นแหล่ว

ผญาหมวดภาษาษิตคำเปรียบเปรยต่างๆ

• มีเป็นคน จนเป็นหมา
• ว่าโตกะคัก เพิ่นแห่งกะด้อ ว่าโตนั่งจ้อก้อ เขานั่นแห่งนั่งตอ
• เฒ่าเสียดาย ตายเสียชื่อ
• นาสองเหมือง เมืองสองเจ้า เย้าสองเขยคะลำ
• เสือตายเพราะหนัง ช้างตายเพราะงา พระยาตายเพราะสมบัติ
• เสือกะว่าเสือดี หมีกะว่าหมีหาญ ฟานกะว่าฟานกล้า ม้ากะว่าม้าแล่นหัน
• เห็นดงเป็นบ้าน เห็นเมืองเป็นป่า เห็นท่าน้ำเป็นด้าวด่านเสือ
• นกอีเอี้ยงกินหมากโพธิ์ไทร แซวแซวเสียงบ่มีโตฮ้อง แซวแซวฮ้องโตเดียวเหมิดหมู่
• สิบตำลึงอยู่ฟากน้ำ อย่าฟ้าวอ่าวคนิงหา สองสลึงมามือ ให้ฮีบกำมาเมี้ยน (อย่าหวังในสิ่งที่ไกลตัว)
• แนวบักต้อง บ่ห่อนหล่นไกลกก แนวผมดกบ่ห่อนมีหัวล้าน (ลูกไม้ย่อมหล่นไม่ไกลต้น)
• เลือกผักถืกบ้ง เลือกขาจ้งถืกขามะเฮ็ง (เลือกนักมักได้แร่)
• อย่าได้เก็บดอกหว่านบ้านเพิ่นมาชม ให้เจ้าอดสาดมดอกกระเจียวแคมฮั้ว (ให้รักสาวบ้านใกล้)
• บ้านใกล้ป่าได้อยู่เฮือนเพ บ้านใกล้เซบ่ได้กินปลาแดก (ใกล้เกลือกินด่าง)
• เดือนหกให้หว่านกล้า เดือนห้าให้แต่งไถ (ทำให้ถูกกาละเทศะ)

• ยืนให้เหลียวเบิ่งป่อง นั่งย่องย่อให้เหลียวเบิ่งหว่างขา (ทำอะไรให้ระมัดระวัง)
• ผักอีตู่เตี้ยต้นต่ำใบดก กกบ่ทันฝังแน่นสังมาจีจูมดอก ฮากบ่ทันหยั่งพื้น สั่งมาปิ้นป่งใบ
• แนวนามเชื้อเสือจำศีลอย่าฟ้าวเชื่อ บาดห่าเห็นต่อนเนื้อศีลสิม้างแตกกระเด็น
• คิดต่อนาไฮ่หล่ง ฝนตกลงน้ำบ่อยู่คึดต่อเจ้าผู้ฮู้ คึดต่อชู้ผู้นี่ย่านมีชู้หมื่นคน
• ใจ ประสงค์ตั้งหวังชมแก้มอ่อนๆ ไผสิชมก่อนอ้ายคองถ้าเบิ่งมือ พี่สิเพพังบ้างฝาแดนกลางให้ขาดถ่อง พังทั้งอู๋แอ่งน้ำให้เป็นเฟื่องทั่วเฮือน
• เจ้าผู้ซุปผักติ้วเพพังย่อนปลาแดก ครั้นเอาผัวแต่น้อยพาเจ้าให้หน้าดำ
• เจ้าผู้เครือผักส้ม บ่สมเครือผักไส่ ข้อยผู้ฮ้ายบ่สมเจ้าผู้ดี
• เจ้าอย่าป๋าข่อยไว้กลางไฮ่เป็นหมู่กา เจ้าอย่าป๋าข่อยไว้กลางนาเป็นหมู่ไก่ เจ้าอย่าป๋าข่อยไว้ไลถิ่มให้เปลี่ยวพลอย
• ชาติสิเป็นหงส์แล้วบ่ลดต่ำลงเป็นกา คำพาทีไขบ่หลอกลวงตั๋วเจ้า คำว่าเอาเอานั่นพระยาหงส์ผู้สูงสง่า บ่ลดความได้เว้าให้เขาเอิ้นว่ากา
• ตกกะเทินว่าได้กำคอแข้บ่มีวางให้หางฟาด มีตั้งแต่สิเน้นคอแข้ใส่ตม
• ตกกะเทินได้จ้ำสิเป็นแกงหรือป่นกะตามถ่อน มีตั้งแต่สิคุ้ยเหมิดถ้วยจั่งสิเซา
• ตกลงว่าได้สู้บ่มีถอยให้เขาด่า นับแต่สิเดินหน้า ถอยก้นแหม่นบ่มี
• ครั้นได้ลงเฮือแล้วสิพายไปให้เถิงฝั่ง ครั้นแหม่นฝั่งบ่กว้างตัวเจ้าให้ส่อยพาย
• ครั้นว่าฮอดแล้วสิหมายฝากพระไมมิตร พันธะนังติดหมื่นปีบ่ไลเจ้า ว่าสิเอาใจข้อยความตายเกิดห่วม บ่ให้คลาดแล้วสิหมายมั่นใส่หมอน
• ความใจถ้วยให้ตักแกงลงใส่ ครั้นแหม่นบ่วงบ่ซ้อนสิลงท้องได้จั่งได๋
• ความใจอ้ายสิเป็นตายกะบ่ว่า ว่าแต่ทางอ้ายเลี้ยงตัวข้อยสิค่อยตาม
• อย่ามาตี๋แถลงเล่นเห็นข้อยเป็นคนโง่ อย่ามาเฮ็ดอวดโอ้ โตนั้นเก่งหลาย
• ทุกข์ง่อมหงอทุกข์ง่อมหง่อ ขอทานกินก้มซ่อมส่อ ใจดีเผิ่นกะให้ ใจฮ้างว่าบ่มี
• ทุกข์ยากฮ้ายกายก่ำผอมโซ ยากนำโตบ่มีเงิน เผิ่นบ่ถามเถิงจ้อย
• เห็น ว่าดำขี่หลี่อย่าฟ้าวขี่เฮือกาย เห็นว่าดำคอยลอยอย่าฟ้าวพายเฮือเว้น บาดว่าเฮือแตกลำค่อยล่อยยังสิได้ยู้ส่อย ครั้นบ่เอิ้นใส่ข่อยสิไปเอิ้นใส่ไผ
• ตกกะเทินได้เหล้น เหล้นสาให้มันม่วน ตกกะเทินได้กวน กวนสาให้มันขุ่น กวนขุ่นแล้วซิวกุ้งกะสิงอม
• เป็นสาวจ้อยจ้อยควายตมบ่อยากขี่ บาดห่าได้ลูกน้อยบายขี่ก่อนงาย

หมวดทุกข์สุข

• ทุกข์เพิ่นบ่ว่าดี มีจั่งว่าพี่น้อง ลุงป้าเอิ้นว่าหลาน
• ทุกข์คอบปาก ยากคอบท้อง เคยแล้วอยู่บ่เป็น
• ทุกข์บ่มีเสื้อผ้า ฝาเฮือนเพกะพออยู่ ทุกข์บ่มีข้าวอยู่ท้อง นอนลี้อยู่บ่เป็น
• ทุกข์กายอยู่ได้ ทุกข์ใจอยู่ยาก
• ทุกข์ให้เลี้ยงม้า กำพร้าให้เลี้ยงหมู
• บ่ทุกข์บ่ยาก บ่อึดบ่อยาก
• มีเงินเว้าได้ มีไม้เฮ็ดเฮือนงาม
• มีเงินให้เพิ่นกู้ มีซู้ให้เพิ่นเล่น (นี่กะทุกข์)
• สุขเพราะมีข้าวกิน สุขเพราะมีดินอยู่
  สุขเพราะมีคู่นอนนำ สุขเพราะมีคำเต็มไถ่
  สุขเพราะมีเฮือนใหญ่มุงแป้นกระดาน สุขเพราะหลานหลายนั่งเฝ้า
• อยากทุกข์ให้เป็นนายคน อยากสาละวนให้เอาเมียน้อย
• อยากจนให้ขี้ถี่ อยากมีให้ทาน
• อยากทุกข์ให้เป็นนาย อยากซำบายให้เป็นแหล่ง
• อยากทุกข์ให้ค้าควย (ควาย) อยากรวยให้ค้าโบกค้าเบี้ย
• อยากมีหลายมันไฮ้ อยากได้หลายมันตาย
• อยากมีให้ยืมเงินเพิ่นไปค้า อยากขึ้นฟ้าให้ฆ่าเจ้าเอาของ
• ทุกข์ยากฮ้าย ขอขอดแลงงายก็ดี อย่าได้ลืมคำสัตย์ เที่ยงจริงคำมั่น

ผญาคำตลก

• สาวนมโต้นลงโพนอย่าสิแหล่น บาดเจ้าคาดลาดล้ม นมสิโต้นแต่หลัง
• จู๋บู๋หน้านมตูมตั้งตุ่ม ลูกบ่ดูดผัวบ่งุ้มสิมีไว้เฮ็ดหยัง
• ไม้ใหญ่หงำนา ขาใหญ่หงำหี
• สาวงามแพ้หี งัวพีแพ้ป่า
• ลูกสาวเดียวให้ไปซ้อนฮวก เต้นข้วมบวกหีฉีกคุงดาก
• ยามไปไฮ่ผัดว่าเจ็บขา ยามไปนาผัดว่าเจ็บท้อง บาดฮอดยามเข้าห้องก่องแก่งปานลิง

(อย่าถือว่า ผญาเหล่านี้ คือ คำหยาบ ขอให้ถือว่าเป็นวรรณกรรมท้องถิ่น)

การนับจอกเหล้า

การนับจอกเหล้าแบบที่ 1

• จอกหนึ่งพอชิกริก ( จอกแรกซู่ซ่า )
• จอกสองพอแซกแรก ( จอกสองเอามาอีก )
• จอกสามพอแปลกความ ( จอกสามเริ่มเสียงดัง )
• จอกสี่หลงพี่หลงน้อง ( จอกสี่ลืมพี่ลืมน้อง )
• จอกห้าเห็นป้าว่าแม่นเมีย ( จอกห้าเห็นป้านึกว่าเมีย )
• จอกหกชกปากพ่อเถ้า ( จอกหกชกปากพ่อตา )
• จอกเจ็ดแกล้มเป็ดแกล้มไก่ ( จอกเจ็ดหาเป็ดหาไก่มาแกล้ม )
• จอกแปดฟ้อนตากแดดว่าแม่นฝนตกริน ( จอกแปดรำกลางแดดนึกว่าฝน )
• จอกเก้าเข้าอยู่เล้าคึดอยากขายเกวียนละบาทก็ขาย ( จอกเก้าขายข้าวเกวียนละบาท )
• จอกสิบหลิบพุ้นหลิบพี้ ( จอกสิบเดินหน้าหนึ่งถอยหลังสาม )
• จอกสิบเอ็ดตึงลึงตึง ( จอกสิบเอ็ดยืนโงนเงนจนล้ม ครอกฟี้! )

การนับจอกเหล้าแบบที่ 2

• จอกหนึ่งเอ็นคอพึงบ่ทันปาก ( จอกที่หนึ่งรินไม่ทัน )
• จอกสองเสียงกระชากผิดสำนวน ( จอกสองเสียงดังลั่นบ้าน )
• จอกสามชวนพ่อเถ้าเป็นสหาย ( จอกสามกอดคอพ่อตาเป็นสหาย )
• จอกสี่ชวนนายลงเป็นมิตร ( จอกสี่ดึงแขนนายให้เป็นเพื่อน )
• จอกห้าคิดอยากด่าเมียตน ( จอกห้าด่าเมียขโมง )
• จอกหกเห็นคนมาฮ้องใส่ ( จอกหกแกว่งปากหาตีน )
• จอกเจ็ดเหลียวเห็นไก่ว่าแม่นหมู ( จอกเจ็ดเห็นหนูเป็นแมว )
• จอกแปดใบหูแดงหน้าเคร่ง ( จอกแปดหูแดงหน้าตึง )
• จอกเก้าเปล่งวาจาผู้ใดมาบ่ย้าน ( จอกเก้าเสียงดังไม่กลัวใคร )
• จอกสิบอ่าน กอ ขอ กอ กา นอนกับหมาเกือขี้ฝุ่น จักว่าอุ่นบ่อุ่นตากแดดจนสาย พิษสุรามันหายเหื่อไคลไหลย้าว ( จอกสิบมีหมาเป็นเพื่อน อ๊วก! )

การนับจอกเหล้าแบบที่ 3

• จอกหนึ่งพุทธวาจา ( จอกหนึ่งเสียงหวาน )
• จอกสองหมากลางตลาด ( จอกสองหมากลางตลาด )
• จอกสามผ้าขาดบ่ฮู้จักตัว ( จอกสามผ้าขาด หลุด ไม่รู้ตัว )
• จอกสี่เห็นเจ้าหัวว่าแม่นจัวน้อย ( จอกสี่เห็นสมภารนึกว่าเณรน้อย )
• จอกห้าเห็นเห็นขี้ข้อยว่าแม่นเมียโต ( จอกห้าเห็นนางแจ๋วนึกว่าเมีย )
• จอกหกสายพังพานเพิ่นบ่พานโตพาน ( จอกหกนักเลงโต อยากหาเรื่อง )

---

เกณฑ์อายุของคน
	สิบปีอาบน้ำบ่หนาว	ซาวปีเหล้นสาวบ่เปิด
	สามสิบปีนอนตื่นก่อนไก่	สี่สิบปีไปไฮ่มาทอดขา
	ห้าสิบปีไปนามาทอดหุ่ย	หกสิบปีเป่าขลุ่ยบ่ดัง
	เจ็ดสิบปีตีลังฆังบ่ม่วน	แปดสิบปีหนักหนวกด่วนมาหู
	เก้าสิบปีพี่น้องมาดูฮ้องไห้	ร้อยปีบ่ไข้บ่ตาย
	ร้อยสิบปีเห็นเดือนหงายว่าแม่นไฟไหม้	ร้อยยี่สิบปีไข้บ่ไข้กะตาย

รวบรวมไว้ให้ลูกหลานได้รู้จักและชื่นชมในหนังสือ "ภาษิตโบราณอีสาน"
โดยปราชญ์อีสาน คุณพ่อ ดร. ปรีชา พิณทอง

หมวดปัญญา

• ความคึดบ่มีแพ้ ทึนสิค้าหั้งบ่มี (ป.)
• คำท่อหัวม้า บ่ท่อนานอกบ้าน (ป.)
• คมในฝักดีกว่านอกฝัก (ป.)
• เงินเต็มพาบ่ท่อผญาเต็มปูม (ป.)
• ได้ยินด้วยหู ได้ดูด้วยตา ให้พิจารณาด้วยใจ ฮู้แล้วอย่าเถิง (ป.)
• ตีนปูนับมื้อปู้ ตีนช้างนับมื้อแหลม (ป.)
• เถ้าสามขามีปัญญาหาไว้ใช้
• นางสาวปลอดผัวแก้วเป็นเถา นกกาเวาเสียงดีเป็นฮูป ญิงฮูปฮ้ายคลองวัตรพางาม ชายฮูปงามทรามปัญญาพาฮุ่ง (กาพย์ปู่)
• เบิ่งช้างให้เบิ่งหาง เบิ่งนางให้เบิ่งแม่ เบิ่งแท้แท้ให้เบิ่งฮอดปู้ย่าตายาย (ป.)
• บัวบ่ให้ช้ำ น้ำบ่ให้ขุ่น ปลาในหนองจับกินให้เหมิด (ป.)
• บ่าวได้ดีให้ไหว้ นายได้ใช้ให้ตรึกตรอง (ป.)
• ปัญญาเต็มพุง ขี้ฮาดซุงเสียสี่บาท (ป.)
• เพิ่นบ่เอิ้นอย่าขาน เพิ่นบ่วานอย่าช่อย มักช่อยแท้ให้พิจารณา (ป.)
• มีผัวให้ช่างย้อง มีน้องให้ช่างออย (ป.)
• สิบฮู้บ่ท่อเคย ลิบลูกเขยบ่ท่อพ่อเถ้า (ป.)
• สิบฮู้บ่ท่อเคย สิบลูกเขยบ่ท่อพ่อแม่ สิบเถ้าแก่บ่ท่อผัวเมียโต (ป.)
• สิบเพิ่นเลี้ยง บ่ท่อเหมี้ยงตนเอง (ป.)
• สิบเพิ่นเว้า บ่ท่อตาเห็น (ป.)
• สิบไม้หมิ้น บ่ท่อมือเถิง (ป.)
• สิบนักปราชญ์บ่ท่อลกลน สิบลกลนบ่ท่อปุถุชนผู้หนึ่ง (ป.)
• หนามแหลมบ่ใผเสี้ยม หมากนาวกลมเกลี้ยงบ่มีใผกลึง (ป.)
• หนามเถ้ามันตุ้ม หนามหนุ่มมันแหลม (ป.)
• อย่าฟังความเบา อย่าเอาความง่าย
• ฮักษาสามปลาย จึงหายสามโทษ (ป.)
• ฮู้หลบเป็นปีก ฮู้หลีกเป็นหาง (ป.)
• ฮู้มากยากนาน ฮู้น้อยพลอยรำคาญ บ่ฮู้บ่ชี้เป็นหนี้เท่าตาย (ป.)

 

หมวดการศึกษา

• ตาบอดแจ้งบ่ฮู้ฮ่อมทางเดิน คันบ่แยงเงาหีนสิบอดตายเท่าเถ้า (ป.)
• บวชเฮียน สิกหา (ป.)
• บวช เฮียน เขียน อ่าน (ป.)
• ตื่นแต่เดิก ไปเคิกแต่หนุ่ม (ป.)
• หมกปลาแดกมีครู จี่ปูมีวาด (ป.)
• หมกปลาแดก หนอนน้อยบ่ตาย (ป.)
• อายครูบ่ฮู้ อายชู้บ่ได้นอนนำ (ป.)
• อย่าจับปลาหลายมือ (ป.)
• เฮียนให้สุด ขุดให้เถิง (ป.)

 

หมวดบุญบาป

• คาดสิได้บินมาคือนกเจ่า คาดสิบ่ได้บินเจ้ยเจิดหนี (ป.)
• คาดสิได้ไหลมาอ่องล่อง คาดสิบ่ได้ไหลน้ำล่องไป (บ.)
• ตึกแหได้ปลาไข่ เอาเมียใหม่ได้ลูกพร้อม บุญสร้างตั้งแต่หลัง (ป.)
• ทานก้นได้เป็นเศรษฐี ทานหีได้เป็นแม่พระเจ้า (ป.)
• บุญหล่นทับ ทรัพย์หล่นเต็ง (ป.)
• บุญให้หาบ บาปให้หิ้ว (ป.)
• บุญบ่ให้ยอยไฮกะบ่หย่อน บุญบ่ให้แสนสิใกล้กะเล่าไกล (ป.)
• บุญหลายจั่งพ้อ บุญน้อยบ่เห็น (บ.)
• บุญเพิ่นมีได้กินของดีเท่าเถ้า บุญโตบ่มีได้จ้ำของเก่าเท่าตาย (บ.)
• ไปหาพระเอาของไปถวาย ไปหานายเอาของไปต้อน (ป.)
• อย่าทานตางถิ้ม เผาผีตางเอาถ่าน (ป.)
• เฮ็ดบุญเอาหน้า ภาวนาหาลาภ (บ.)

 

หมวดคบหา

• แก้วบ่ผัดสามปีเป็นแฮ่ พี่น้องบ่แว่สามปีเป็นเพิ่น (ป.)
• เข้าเมืองตาหลิ่ว ให้หลิ่วตาตาม (ป.)
• ขับตามน้ำ หล้มตามบวย (ป.)
• คบคนดีเป็นศรีแก่ตัว คบคนชั่วอัปราชัย (ป.)
• คบคนให้เบิ่งหน้า ซื้อผ้าให้เบิ่งเนื้อ ระวังเสือสิซ้อนเล็บ (ป.)
• คบคนพาลพาลพาไปหาผิด คบบัณฑิตบัณฑิตพาไปหาผล คบคนชั่วพาตัวยากจน (ป.)
• ขี้หมิ้นอยู่สวนชวนกันเป็นหว้าน ชู้อยู่บ้านเป็นเพิ่นชะเลยเตย (ป.)
• ตกหมู่ขุนชอยขุนเกือมา ตกหมู่ข้าช่อยข้าพายโซน ตกหมู่โจรช่อยหามไหเหล้า (ป.)
• ตกหมู่แฮ้งเป็นแฮ้ง ตกหมู่กาเป็นกา (ป.)
• ตาบอดอย่าเอาฮ่วมเฮือน ตาเบือนอย่าฮ่วมบ้าน คนขี้คร้านอย่าเอาเป็นหมู่เป็นฝูง (ป.)
• เพิ่นหลับโตหลับ เพิ่นหลิ่วโตหลิ่ว (ป.)
• ฟันเฮือไว้หลายลำแฮท่า หม่าเข้าไว้เต็มบ้านเต็มเมือง (เสียว)
• นักปราชญ์ฮ้ายให้หมอบให้คลาน อันธพาลดีให้หนีสิบโยชน์ (ป.)